# NTP

### NTP ahamiyati
Vaqtni sinxronlashtirishning muhimligi:

1. Tarmoq xavfsizligi: Bir nechta tizimlar orasida sinxronlashtirilgan vaqt, xavfsizlik protokollari (masalan, autentifikatsiya, ma'lumotlar shifrlash) va xavfsizlikni ta'minlash uchun zarurdir. Agar tizimlar orasida vaqt farqi bo‘lsa, masalan, autentifikatsiya jarayonlarida xatoliklar yuzaga kelishi mumkin.

2. Ma'lumotlar uzatishning aniqligi: Tizimlar orasidagi ma'lumot almashinuvi (loglar, tranzaktsiyalar, vaqtlarga asoslangan xabarlar) to'g'ri ishlashi uchun sinxronlashtirilgan vaqt zarur. Bu, ayniqsa, bank tizimlari yoki moliyaviy xizmatlar uchun juda muhim.

3. Tizim monitoringi va muammolarni aniqlash: Agar barcha tizimlar bir xil vaqtni ishlatsa, masalan, xatoliklar va nosozliklarni aniqlash osonlashadi. Tizimda yuzaga kelgan xatoliklar yoki o‘zgarishlar aniq vaqt bo‘yicha kuzatilishi mumkin.

### Foydalanish joylari:

1. Sistematika: Tarmoqda mavjud bo‘lgan barcha tizimlarning to‘g‘ri ishlashini ta'minlash uchun. Kompyuterlar, serverlar va boshqa qurilmalar bir xil vaqtni sinxronlash orqali ishlashadi.

2. Virtualizatsiya va bulut texnologiyalari: Ko‘p tizimlar virtual muhitda birgalikda ishlaganda, ulardagi vaqtni sinxronlashtirish zarur. Aks holda, virtual mashinalar orasida vaqt farqlari tizimdagi xatoliklarni keltirib chiqarishi mumkin.

3. Global tarmoq va Internet xizmatlari: Internetda ishlaydigan serverlar, xizmatlar va tizimlar orasidagi vaqtni sinxronlashtirish uchun NTP ishlatiladi. Bu xizmatlar orasidagi ma'lumotlarni to‘g‘ri vaqtda uzatish va olishni ta'minlaydi.

## NTPning Asosiy Prinsiplari va Ishlash Tartibi
NTP tizimi server-klient modeli asosida ishlaydi, ya'ni:

- NTP serveri — tarmoqdagi to‘g‘ri va aniq vaqtni taqdim etuvchi server. NTP serverlari odatda yuqori aniq va ishonchli vaqt manbalariga (masalan, atom soatlari yoki GPS tizimlari) ulanadi.

- NTP mijozlari — NTP serveridan vaqtni qabul qiladigan tizimlar. Bu tizimlar vaqtni sinxronlashtirish uchun NTP serveriga so‘rov yuboradi.

### NTPning ishlash jarayoni:
- Vaqtni olish: NTP mijozlari so‘rov yuborib, serverdan vaqtni oladi. NTP serveri o‘zining yuqori aniq vaqt manbasidan (atom soati yoki GPS) olingan vaqtni mijozga yuboradi.
- Vaqtni hisoblash: Mijoz so‘rov yuborish va javob olish vaqtini hisoblab chiqadi va ulardan farqni hisoblab, o‘zining tizim vaqtini sozlaydi.
- Sinxronizatsiya: NTP protokoli vaqtni aniqlik bilan 1 millisekundgacha sinxronlashtiradi (biroq, tarmoq va geografik masofalarga qarab bu aniqroq bo‘lishi mumkin).
- Stratum: NTP serverlarining qatlamli tizimi mavjud. Yuqori darajadagi serverlar (masalan, stratum 1) aniq vaqt manbalariga ulangan, past darajadagi serverlar esa yuqori darajadagi serverlardan vaqtni oladi. NTP tizimi stratum (katlam) orqali vaqtni uzatadi.

### Asosiy parametrlari:
- NTP serverlarining sinxronizatsiyasi: NTP serverlari orasidagi vaqt farqi juda kichik bo‘ladi, shuning uchun tarmoqdagi barcha qurilmalar bir xil vaqtni ishlatishadi.
- Vaqtni sinxronlashning aniqligi: NTP yordamida 1 millisekundgacha aniq vaqt sinxronizatsiyasi amalga oshirilishi mumkin. Tarmoqdagi masofa, tarmoqning bandligi va boshqa faktorlar vaqt sinxronizatsiyasining aniq bo‘lishini ta'sir qiladi.
### NTP serverlari:
- Public NTP serverlar: Internetda mavjud bo‘lgan, ochiq foydalanish uchun mavjud NTP serverlari. Masalan, pool.ntp.org.
- Private NTP serverlar: Maxsus tashkilotlar yoki korxonalar tomonidan o‘zlarining tarmog‘ida ishlatish uchun yaratilgan serverlar.